دریای خزر، با مساحتی بالغ بر 380 هزار کیلومتر مربع و طول ساحلی در حدود 6500 کیلومتر، به‌عنوان بزرگ‌ترین پهنه آبی محصور در خشکی جهان شناخته می‌شود. این دریا جمعیتی بالغ بر 270 میلیون نفر را در اطراف خود جای داده است. به‌علاوه، قرارگیری دریای خزر در مسیر کریدور شمال – جنوب باعث افزایش اهمیت و جاذبه ترانزیتی این منطقه شده و تاثیرات مهمی بر تجارت و اقتصاد منطقه دارد. با توجه به اینکه کریدور شمال – جنوب از مهم‌ترین مسیرهای تجاری جهان است، از این رو، توسعه همکاری‌های اقتصادی و تجاری در منطقه خزر نه تنها به تحقق رشد اقتصادی و توسعه پایدار کشورهای حاشیه‌ای این دریا کمک می‌کند، بلکه به افزایش رفاه و ثبات منطقه نیز می‌انجامد. به‌علاوه، تنش‌های ژئوپلیتیک منطقه قفقاز توجه به مسیرهای جایگزین را اجتناب‌ناپذیر کرده است؛ لذا تقویت مسیرهای آبی دریای خزر به‌عنوان بخشی از کریدور بین‌المللی شمال – جنوب می‌تواند منجر به کاهش وابستگی به مسیرهای عبوری از منطقه قفقاز و آسیای مرکزی و تضمین پایداری جریان ترانزیت کالا نیز شود.
از منظر سیاسی، افزایش سهم ایران در مسیرهای ترانزیتی خزر، منجر به افزایش نفوذ کشور و استفاده از فرصت‌های اقتصادی این حوزه خواهد شد. از سوی دیگر، گسترش مناسبات ترکیه – جمهوری آذربایجان و جمهوری آذربایجان – اسرائیل موانع و تهدیدات پرشماری را در مسیر ترانزیت زمینی ایران به سمت روسیه و اروپا ایجاد کرده است؛ لذا، تقویت مسیرهای ترانزیتی دریای خزر منجر به حذف سازمان دولت‌های ترک‌زبان شامل جمهوری آذربایجان، ترکمنستان، ازبکستان، گرجستان و قزاقستان از محور ترانزیت شمال – جنوب ایران و کاهش وزن سیاسی و اقتصادی این کشورها خواهد شد. از منظر اقتصادی نیز، مسیرهای دریایی خزر علاوه بر کاهش هزینه و افزایش سرعت حمل‌ونقل، ارزآوری و اشتغال‌زایی، راه را برای انتقال کالا از کشورهای جنوب شرقی آسیا به‌ویژه هند، به سمت روسیه، شرق و شمال اروپا کوتاه‌تر کرده و مشکلات و خطرات احتمالی استفاده از کانال سوئز را برای این کشورها از بین خواهد برد. همچنین ارتباط مستقیم ایران با بنادر روسی خزر و نیز بندر آکتائو می‌تواند بازارهای مبادلاتی جدیدی را برای کشور ایجاد کند.
افزایش سهم ایران از منافع اقتصادی ترانزیت دریای خزر، نیازمند اقدامات زیرساختی است. اهمّ اقدامات لازم به‌منظور افزایش سهم ترانزیتی ایران از دریای خزر عبارت‌اند از:
- یکی از حلقه‌های مفقوده تجارت ایران در بنادر شمالی، عدم اتصال این بنادر به شبکه ریلی کشور است. ترافیک باری و کاهش سرعت انتقال بارها از تبعات عدم اتصال شبکه ریلی به بنادر شمالی خواهد بود.
- افزایش تعداد و ظرفیت ناوگان کشتیرانی خزر، و ایجاد برنامه مدون ساعات و مسیرهای حرکت این کشتی‌ها موجب تسهیل تجارت و افزایش سرعت حمل کالا خواهد شد. ایجاد اتحادیه دریایی میان کشورها و شرکت‌های ذی‌نفع در این حوزه به این مهم کمک شایانی خواهد نمود.
- حل مشکل آبخور بنادر با استفاده از ایجاد زیرساخت‌های جدید و لایروبی از دیگر ملزومات ایجاد خطوط منظم و پایدار کشتیرانی است.
- افزایش تعداد کانتینرها به‌ویژه کانتینرهای یخچال‌دار برای حمل کالاهای فسادپذیر و همچنین واگن‌های باری شبکه ریلی کشور نیز به افزایش حمل کالا در مسیرهای دریایی منجر خواهد شد.
- در نهایت، بسترسازی و رفع موانع قانونی برای حضور شرکت‌های خرد نیز منجر به تقویت انگیزه بخش خصوصی برای سرمایه‌گذاری در خزر خواهد شد.
